Сравнительно-историческое, типологическое и сопоставительное языкознание | Филологический аспект №5 (49) Май 2019

Мәтін тұрғысындағы көркем аударма

Бөрібай Бибігүл Іліпбекқызы
ассистент профессор Колледжа при КазГАСА, Казахстан, Алматы
Жампейсова Жанар Муратбековна
ассоц.профессор Международной образовательной корпорации

Аннотация: Берілген мақала әдеби аударманың теориясы мен практикасында өте маңызды орын алатын – мәтін түсінігіне арналған. Мәтіннің екі жүзге жуық анықтамасы бар. Соның ішінде ең көп қолданыстағысы – Л.П. Галпериннің : «мәтін – өзінің құрамында құрмалас жанрлары, стилдері, абстарктілі модельдері бар ,қорытындыланған анықтама болып табылады».Көркем аударманың шет елдік мәдениет пен ортада мәтіннің түпнұсқасының орынбасары ретінде қарастыруға болады деген түсінік соңғы кездері аудармашылар арасында кең етек жаюда. Солай бола тұра мәтіннің көркем аудармасының ең оңтайлы да дұрыс нұсқаларын таңдау мәселесі аталмыш мақалада талқыға алынбақ.
Ключевые слова: мәтін, көркем аударма

Boribai Bibigul Ilipbekovna
assistant professor of College at KazGASA
Zhampeysova Zhanar Murabekbekovna
assoc. professor of the International Education Corporation

Abstract: The given paper about definition of a text is very important for the theory and practice of translation, it is very unstable both in translation theory and in the "textual" field of linguistics of the text. There are more than two hundred definitions of the text as concepts. The most extensive and highly cited definition was given by I.R. Galperin: "The text is a kind of completed message that has its content, organized according to the abstract model of one of the forms of messages existing in the literary language (functional style, its varieties and genres) and characterized by its own distinсtive signs. There is a common thought that the literary translated texts can be alternative version of the original text in foreign culture and area. Nevertheless, finding the most appropriate and adequate ways of literary translation is one of the most important issues nowadays.
Keywords: text, literary translation

Мәтінді анықтау аударма теориясы мен практикасы үшін аса маңызды, ол аударма теориясында да, лингвистиканың «мәтіндік» саласы – мәтін лингвистикасында да тұрақсыз сипатта болады. Мәтіннің ұғым ретінде екі жүзден астам анықтамасы бар. И.Р. Гальпериннің ең ұзақ және жиі айтылатын анықтамасынан дәйексөз келтірейік: «Мәтін – әр түрлі лексикалық, грамматикалық және логикалық жақтан байланысқан бірқатар пікірлерден, белгілі бір рухани сипаты, прагматикалық тәртібі бар және әдеби өңделген жазбаша хабарлама» [1].

Егер көркем аударманың негізгі функциясы оқырман талаптарына сәйкес келетін түпнұсқалық шығармаға ұқсас шет тілінде нұсқасын жасау болса, онда көркем аударма бастапқы мәтінді түсіндірудің бір түрі болып табылады.

Түсіндіру ұғымы логика, күнделікті сөйлеу мен көркем коммуникацияда әртүрлі түсіндіріледі және қолданылады. Түсіндірудің неғұрлым жалпы көрінісі - бұл қандай да бір мәтіннің мәнін ашу, түсіндіру.

Аударма саласының дұрыс қалыптасуына ықпал ететін сауатты аударма сыны, ал дұрыс сын қалыптаспай аударма саласы да алға жылжымайтынын, сапалы сын қалыптастыру керектігін де көтереді: «Аудармалардың жетістік жайларын көрмеу немесе оны бағаламау бүкіл аударма теориясының игі және нәтижелі қасиеттеріне нұқсан келтіреді. Кемістіктер жайында мәселені тіпті кең ауқымда, қилы–қилы кескіндерін қарастыра қою да керек–ті, алайда бұл әңгіменің ұшы–қиырсыз болуы ықтималдығын да ескергенміз жөн, үйткені әрбір осал аудармалар  өзіне тән осал белгілерімен өзінше осал келеді. Ал ылғи тек кемістіктер мен кінәларды теріп айтылған пікірдің өркендеген әдебиет қозғалысына пайдалы әсері кем болмақ» [2, 5 б.].

Көркем мәтінді бірыңғай сәйкестік тұрғысынан аудармаймыз: тілдік элементтер тілдік белгінің құрылымдық-функционалдық қатыстылығына байланысты аударылатын тілдің ұқсас элементтерімен объективті түрде алмастырылмайды, өйткені әр тілде тілдік қатынастар сәйкес келмейді, демек, көбінесе бұл қатынастардың көркемдік функциялары да сәйкес келмейді. Көркемдік функцияның сәйкес келмеу проблемаларының бірі ұйқас болып табылады: аудармада сөздерді ұйқас позициясында сақтап қалу мүмкін емес, ұйқастың өзі аударылуы тиіс болғандықтан, оны басқа сөздер қалыптастырады, яғни, осылайша, аударма мәтінінде дыбыстық ұқсастық позициясына қойылған мүлдем басқа бейнелі мағыналар эмотивті түрде бөлініп шығады. Мағыналық позициялардың ауысымы жалпы көркемдік функциялардың сөзсіз өзгеруіне әкеледі. Аудармашы мүмкіндігінше түпнұсқаға жақын ұйқастарды таңдауға тырысуы керек, алайда, кейбір мағыналық айырмашылық сөзсіз сақталатын болады.

«Аударма шығарманың әрпін емес, рухын жеткізуге тиіс. Сөзді аудармау керек, ой‑пікірді аудару керек, автор интонациясын, тіл, образ, стиль ерекшеліктерін сақтау шарт, аударма мейлінше жатық болсын...» [3, 52 б.].

Аударманың коммуникативтік қатынастарға ғана жұмыс істеуі керек емес, семантикалық қатынас қызметін жүзеге асыруы қажет деген қорытынды жасайды: «...әйтеуір автордың пікірін қалдырмай жеткізуге тырысады. Демек, автордың не айтқысы келгенін оқушы қалай да ұғады. Бірақ бұл дұрыс әдіс емес. Аударма мәдениетінің жоғары болуын көздеген адам бұл пікірді жақтай алмайды. Мәселе тек автордың пікірін ғана жеткізуде емес, жазу стилін де, сөйлем құру шеберлігін де, өз пікірін айқын жеткізудегі өзгешелігінің бәрін аудармада дәл беруге тырысу керек» [4, 80 б.].

Федоров аударманың лингвистикалық бағытына көңіл аударуды ұсынады. «Аударма теориясының басты бағыты - түпнұсқа мен аударманың арасындағы байланыс және түсініктеме мен нақтылықты талап ететін нақты жағдайларда қабылданған нысандардың арасындағы айырмашылық.», ‑ дейді [5, 16 б.].

Бастапқы мәтінді құрайтын тілдік белгінің немесе белгілердің бүкіл жүйесінің көркемдік функциясы көптеген жағдайларда жан-жақты білімді, «көп оқу» тәжірибесі мен түйсікті, болжамды талап етеді. Көркем аудармада жағдай күрделене түседі, аудармашыдан бастапқы мағынаны түсіну, сонымен қатар, оны басқа тілде жасап шығару қабілеті ғана емес, яғни, тілдік белгінің ұқсас көркемдік функциясы байқалатын басқа тілдік жағдай туғызу талап етіледі.

Көркем мәтінді аударудың алғашқы объективті шарты - аудармашы бұл мәтінді құрайтын тілдік белгілерді ғана емес, олардың жекелеген және тұтас көркемдік функцияларын жасап шығады.

Мысалы, ұйқсас сөздер жұбы емес (мейлі, ол glove – love болсын), ал дыбыстық ұйқсастық функциясы аударылады: бұл ұйқас дәстүрі белгілі мәдениеттегі ұйқас немесе дыбыстық ұқсастықтың негізгі түрі аллитерация болып табылатын мәдениеттегі аллитерация болуы мүмкін. Егер аудармашы назары ұйқастың өзіне емес, ал дыбыстық ұқсастық жағдайында оған жататын сөздер жұбына бағытталған болса, онда орыс тіліндегі аудармада сөздердің мұндай жұбы өзара дыбыстық ұқсастыққа жатпайтын «қолғап – махаббат» деген, демек, мәтіннің дыбыстық реттілігінің сипаты туралы бастапқы ақпаратты таратпайтын сөздерден тұрады.

Сөздік ұқсастығы қағидаты бойынша құрылған аударма мәтіні осылайша бір жүйеге келтіріледі де, бастапқы мәтінге қатысты ақпараттық баламасы мәртебесін жоғалтады. Әрине, бұл ретте мәтін мағынасын жоғалтуы мүмкін: бастапқы мәтіндегі ұйқас сөздер жұбы дыбыстарды ғана емес, сонымен қатар мағынасын қарама-қарсы қоя отырып, қосымша көркемдік функция атқарады. Бір жағынан аударма тілінде ұқсас немесе мағыналық маңыздылығы жақын жұпты қарастыру есебінен бұл функцияны қалпына келтіруге болады. Міне, осындай жағдайларда аудармашының шығармашылық қабілеті байқалады. Аудармашы үшін ұйқас жұптағы басты сөзді бөліп қарау бағдар бола алады. Мысалы, біздің жағдайда, мұндай сөз «glove» бола алады, сонда біз орыс тіліндегі «перчатка» сөзіне немесе оның септік формасына ұйқас іздейміз («қолғап» деген сөз «glove – love» жалпы бейнелі концептіне жатпайтынын болжауға болады).

Бастапқы функция аударылып отырған мәдениет үшін жаңалық болуы мүмкін - осылайша, осы мәдениеттің әдеби-көркемдік даму мақсаты ретінде қызмет атқара алады: орыс мәдениеті түрлі өлеңмен жазылған формаларды бойына сіңірді. Аударма шығармашылығы арқылы енгізілген формалардың бірі өте өнімді болып шықты, орыс тілінің мүмкіндіктерімен, әдеби орта мүдделерімен және оқырмандардың қажеттіліктерімен органикалық түрде шырмалып кетті. Герман тілдерінен поэтикалық аудармалармен бірге келген екінші буынға екпін түсіретін қос тармақты өлең ырғақтарының тағдыры осындай болған: өзіндік орыс поэзиясында екінші буынға екпін түсіретін қос тармақты өлең ырғақтары ұзақ уақыт бойы өте танымал болды. Басқа да аударма эксперименттері мәтіндердің санаулы санатына шырмаулы болды, мысалы, Н. Гнедичтің «Илиада» аудармасында қолданған гекзаметрінің орыс тіліндегі ұқсастығы орыс поэзиясындағы гекзаметрге үлгі болды, бірақ осылайша жасалған «орыс гекзаметрі» поэтикалық шығармашылықта кең тараған жоқ. Аударма арқылы жаңа поэтикалық формаларды жасаудың кейбір талпыныстары тек эксперимент болып қалды, мысалы орыс поэзиясындағы силлабикалық формалар.

Бастапқы белгінің көркемдік функциясын басқа тілде тану, бағалау және жасап шығару, яғни оны түсіндіру үшін аудармашы аударылатын мәтіннің мағынасын әдеби үрдіс пен түпнұсқа тілінің айқын мүмкіндіктерімен байланыста жан-жақты түсіндіруі және осы түсіндіру негізінде сөз саптау тәсілдерімен бірлікте бейнелі жүйені қалыптастыруы тиіс.

Мағынаны, яғни сөз саптау тәсілдерімен бірлікте көркемдік мәтіннің бейнелі жүйелерін түсіну көркем аударманың екінші қажетті талабының бірі болып табылады. Түсіну үрдісі сөзсіз шығармашылық үрдіс болып табылады. Когнитивті категория сияқты түсіну бастапқы ақпараттың жүйелігіне қатысты кейбір болжамдар. Бұл болжамдар кейде дәлелденеді, кейде екінші семиозистің жайылуына, яғни мәтіннің таңбалық құрылымын түсінуге байланысты дәлелденбейді. Түсінудің бірнеше деңгейі немесе кезеңін бөліп қарауға болады. Бірінші деңгей - белгілі болғанымен сәйкестендіру арқылы белгісін тану. Бұл үрдіс іс жүзінде бейсаналық түрде болады, яғни белгілі бір дәрежеге дейін автоматтандырылады. Түсінудің бұл кезеңінде жалғыз кедергі белгіліні абсолюттеу болуы мүмкін, сол кезде бастапқы мәтіннің авторы ретінде бұл белгіні басқа сапада пайдаланады, яғни оған жаңа функция береді. Көркем мәтінмен жұмыс істеу кезінде бұл түсіну деңгейі әдетте, ең төменгі болып табылады.

Түсінудің ең жоғары деңгейі - жаңа мағына жасау арқылы белгінің көркем функциясын тану. Бұл үрдіс түрлі формаларды қабылдай алады, яғни, не алгоритмді қолдана отырып немесе (мысалы, қандай да бір силлогизмдер немесе өзге де белгілі бір шығару рәсімі) эвристика көмегімен өтеді, не аралас сипатта болады. Кәсіби аудармашылар тәжірибесі мен түйсігіне сүйенсе де, логикалық қорытынды рәсімін ешқашан елемейді.

Түсінудің жоғары деңгейі көркем мәтінді аудармашылық бағалау болып табылады. Бағалау деңгейі көркем аудармада сәтті түсіндірудің қажетті шарты, өйткені дәл осы кезеңде аудармашы бастапқы мәтінді өңдеу барысында жиналған бейнелі мағына жүйесін аударылатын тіл мен мәдениет мүмкіндіктері мен қажеттіліктеріне проекциялайды, яғни, шын мәнінде бағдарлама немесе аударма мәтінінің болжалды жалпы бейнесін әзірлейді.

Осы бағдарламаның тиімділігі көптеген шарттарға және ең алдымен қайталама семиозистің толықтығына байланысты. Аудармашы аударуға жататын мәтінге қатысты толық объективті әрекет жасайды. Бастапқы мәтіннің семиотикалық параметрлерін анықтай отырып, аудармашы бұл мәтінді таңбалы жүйелердің белгілі бір түріне жатқызады (проза — поэзия, элегия — сонет, әңгіме — роман, драма комедия және т. б.), басқаша айтқанда, бұл мәтінді оған белгілі болған басқа мәтіндерге жатқызады. Бұдан әрі қажет болған жағдайда мәтіннің семиотикалық жүйесін құрайтын белгілер сипаты, олардың арасындағы қатынас түрлері мен тәсілдері, олардың семиотикалық тереңдік және жүйелілік өлшемі анықталады, олардың (белгілердің) иерархиясы, яғни, мәтіннің нақты және ойдан шығарылған бейнелі концептерге жататындығы анықталады.

Көркем аударма практикасы көрсетіп отырғандай, сөздік қоры мол және оны қалыптастыратын құралдарды байытуға қабілетті кез келген аудармашының өзі аударма тілінде бастапқы мәтіннің ақпараттық бай таңбалы аналогтарын жасай алмайды. Көбінесе бастапқы мәтін мен болашақ аудармаға қатысты қандай түсіндіру позициясында болатындығына, яғни оның аударма мақсатына байланысты.

Аударма мақсаты – көркем аударманың үшінші маңызды шарты болып табылады. Бұл шарт өте күрделі болғандықтан, жеке қарастыруға лайық.

Аударма үрдісінде аудармашы көркем ақпараттың екі түрін кездестіреді. Оның бірі - бұл белгілерді дербес жүйе ретінде көрсететін объективті, еркін ақпарат. Екіншісі – бұл бастапқы мәтінді ұғыну, түсіну және түсіндіру үрдісінде аудармашы мүмкіндіктерімен айқындалатын субъективті ақпарат.

Объективті ақпарат мәтінді қабылдаушы тұрғысынан қарағанда жеке пайымдауға қарамастан қолданылады және субъективті ақпарат негізі ретінде кез келген басқа қабылдаушыға қол жетімді.

Субъективті ақпарат психологиялық тәуелді болып табылады және нақты байланыс үрдісінде пайда болады «мәтін - оқырман» (біздің жағдайымызда оқырман ретінде аудармашы алынады). Бұл ақпарат шын мәнінде динамикалық, жылжымалы және объективті статистикалық ақпараттың ықтимал жағдайларының бірі ретінде қалыптастырылады.

Мәтіннен ақпарат алу ауыр міндет, бастапқы мәтінді басқа тілде жаңадан жасау талап етілсе, аударма делдалдығы жағдайында екі есе қиын болады. Неғұрлым құрылым, яғни көркемдік белгінің жүйелілігі күрделі болса, көркем мәтіннің басқа тілдік үлгісі бойынша жаңадан жасалған субъективті динамикалық ақпаратты қалыптастыруға ықпал ететін үрдістер де соғұрлым күрделі.

Егер шартты сөйлеу-ойлау бірліктерінде субъективті ақпаратты, яғни «мәтін – мағына» қабылдаушының өзі анықтаған таңбалы қатынастарды өлшесе, онда мұндай бірліктер екі аудармашыда әр түрлі екенін оңай байқауға болады. Морозовтың аудармасы мағынаның сөзбе-сөз стереотипіне сүйенеді, яғни кез келген тілдік белгі бір мезгілде тек бір хабарды жеткізуге қабілетті, яғни сызықтық ақпараттық құрылым болуы тиіс. Алайда, көркем мәтін көп мағыналылық немесе поливарианттылық, таңбалық қатынас негізінде құрылатыны белгілі. Стереотиптің шегінен шығуды талап ететін «көп ақпараттылықтың» (Ю. М. Лотман термині) бұл қасиеті аудармашы Пастернактың психологиялық мақсатында көрініс тапқан, сондықтан оның нұсқалары көбінесе бастапқы көп мағыналылықты жаңадан жасай отырып, шекспирлік мәтіннің ақпараттық-семиотикалық қасиеттерін жеткізеді.

Алайда, стереотиптің шегінен шығуды, көркем сөздің көп мағыналылығын мақсат етудің өзі бастапқы мәтінге еркін ақпараттық-семиотикалық қасиет береді. Аудармада эмоционалдық үрдістердің басымдылығы әуесқой аудармашыларда жиі кездеседі. Эмоционалдық және когнитивтік үрдістер аударма мақсатының ерекше қасиеті – терең білім және дәлме-дәл есептеуге негізделген түйсікті қалыптастыра отырып, көркем аудармада бір-бірін теңестіруі тиіс. Осылайша, аударманы - басқа тілде түпнұсқаға көркемдігі жағынан ұқсас форма жасау бойынша практикалық міндеттерді шешуге бағытталған, түсіну және аудару мақсатының когнитивтік-эмоционалдық факторларының өзара әрекеттестік жүйесі ретінде қарауға болады.

Қазіргі заманғы психологияға белгілі критерийлерді қолдана отырып, көркем аударманы көмескі немесе «айқын көрініс таппаған міндеттер» қатарына жатқызуға болады (П. Линдсей). Мұндай міндеттерді шешу үшін эвристикалық деп аталатын және эвристикалық жинақ болып саналатын стратегиялар қолданылады. «Эвристика» термині әдетте «алгоритм» терминіне қарама-қарсы қойылады, есептерді шешу үрдісінде алгоритмдерді қолдану қандай да бір міндетті қағидаға немесе бір мәнді шешімге кепілдік беретін тәсілдердің тұрақты жүйесіне сүйенеді. Алгоритмдерден айырмашылығы эвристика құндылығы ұқсас есептерді шешуде табысқа жеткенімен, әрбір келесі есепті бір мәнді етіп шешуге кепілдік бермейтін қызмет ережелері мен тәсілдері болып саналады.

Басқаша айтқанда, эвристикаға жүгіне отырып, аудармашы алдына қойған мақсатты басшылыққа алады, алгоритмге жүгіну деп алға қойған мақсатқа кепілдік беретін нақты ережеге сүйену дегенді білдіреді. Көркем шығарма жасауға кепілдік беретін ережелер белгілі шекке дейін ғана қолданылса, онда көркем аудармада алготритмдерді қолдану саласы да шектеулі және есептердің көп бөлігі эвристика жағдайында ғана қабылдануы мүмкін.

Эквиметр ережелерін мысалға ала отырып, көркем аудармада алгоритмдер және эвристикалардың өзара әрекеттестігін қарастырайық. Аударма бағдарламасына эквиметр шарттарын қоса отырып (бастапқы мәтіннің өлең өлшемін дәл беру) аудармашы осы ережені қолдану жеткілікті және бір мәнді эквивалентті шешімге әкелетініне сүйене отырып, аударма мәтінін жасау үрдісінде алгоритмге жүгінеді. Көптеген жағдайда классикалық поэзияны аудару кезінде бұл ереже азды көпті тиімді, кейде бастапқы және аударушы көркем мәдентиетте басқа форма көрініп тұрады.

Аудармашы бастапқы және аударушы мәдениеттерде параметрлердің ара қатынасы туралы басқа түсінікте болуы мүмкін: мысалы, Константин Бальмонттің пайымдауынша, орыс тіліндегі сөз ағылшын тіліндегі сөзге қарағанда екі жарым есе ұзақ, сондықтан аударма кезінде жол өлшемі де өсуі тиіс. Бұл ретте «орташа есеппен алғанда» деген ұғым талғам, сезім, жеке болжам және т.б. сияқты көмескі категорияларды басшылыққа алуы тиіс аудармашының шешім қабылдауына қалдырып, эквиметрдің бір мәнді алгоритімін құруға мүмкіндік береді. Осылайша, аудармашы Бальмонт субъективтік бастама басым эвристикалық стратегия саласына толық көшті.

1. Гальперин И.Р. «Очерки по стилистике английского языка» / И.Р. Гальперин. – М.: Изд-во литературы на иностранных языках, 1958. – 459 c.
2. Әуезов М.О. Көркем аударманың кейбір теориялық мәселелері // Көркем аударманың кейбір мәселелері: (Аударма теориясының өзекті мәселелеріне арналған жинақ). – Алматы: Қазмемкөркәдбасп., 1957. – 172 б.
3. Әлімқұлов T. Жемісті жолда // Көркем аударманың кейбір мәселелері: (Аударма теориясының өзекті мәселелеріне арналған жинақ). – Алматы: Қазмемкөркәдбасп., 1957. – 172 б.
4. Сатыбалдиев Ә. В.Г. Белинский шығармаларының аудармасы // Көркем аударманың кейбір мәселелері: (Аударма теориясының өзекті мәселелеріне арналған жинақ). – Алматы: Қазмемкөркәдбасп., 1957. – 172 б.
5. Федоров А.В. Основы общей теории перевода. – М.: Высшая школа, 1983. – 303 с.