Теория языка | Филологический аспект №06 (74) Июнь 2021
УДК 811.112.2`36
Дата публикации 18.06.2021
Таксисные предлоги и их функциональный потенциал (на материале польского языка)
Архипова Ирина Викторовна
канд. филол. наук, профессор кафедры французского и немецкого языков, Новосибирский государственный педагогический университет, Новосибирск, Россия, irarch@yandex.ru
Аннотация: В статье рассматриваются функциональный потенциал монотаксисных и политаксисных предлогов польского языка. Монотаксисные предлоги dla, w celu, celem, z powodu, ze względu, dzięki, z uwagi na, w związku, wskutek, w skutku, skutkiem, na skutek, w wyniku, w efekcie, w rezultacie, mimo, pomimo, wbrew, w razie, w wypadku, w przypadku употребляются в финальном, каузальном, консекутивном, концессивном и каузальном значениях, эксплицируя секундарно-таксисную семантику одновременности (в частности, финально-таксисную, каузально-таксисную, консекутивно-таксисную, концессивно-таксисную и каузально-таксисную). Политаксисный предлог do употребляется в темпоральном и финальном значениях, маркируя примарно-таксисные категориальные ситуации предшествования и финально-таксисные категориальные ситуации одновременности.
Ключевые слова: функциональный потенциал, монотаксисные предлоги, политаксисные предлоги, примарно-таксисная семантика, секундарно-таксисная семантика, таксисные категориальные ситуации.
Cand. Sc. (Philology), Professor of the Department of French and German Languages, Novosibirsk State Pedagogical University, Novosibirsk, Russia
Abstract: The article deals with the functional potential of monotaxis and polytaxis prepositions of the Polish language. The monotaxic prepositions dla, w celu, celem, z powodu, ze względu, dzięki, z uwagi na, w związku, wskutek, w skutku, skutkiem, na skutek, w wyniku, w efekcie, w rezultacie, mimo, pomimo, wbrew, w razie, w wypadku, w przypadku are used in the final, causal, consequential, concessive, and causal meanings, explicating the secondary taxis semantics of simultaneity (in particular, final-taxis, causal-taxis, consecutive-taxis, concessive taxis). The polytaxis preposition do is used in temporal and final meanings, marking primary taxis categorical situations of precedence and final taxis categorical situations of simultaneity.
Keywords: functional potential, monotaxis prepositions, polytaxis prepositions, primary taxis semantics, secondary taxis semantics, taxis categorical situations.
Архипова И.В. Таксисные предлоги и их функциональный потенциал (на материале польского языка) // Филологический аспект: международный научно-практический журнал. 2021. № 06 (74). Режим доступа: https://scipress.ru/philology/articles/taksisnye-predlogi-i-ikh-funktsionalnyj-potentsial-na-materiale-polskogo-yazyka.html (Дата обращения: 18.06.2021)
Вопрос описания семантического потенциала предлогов в разноструктурных языках освещается в работах ряда современных отечественных исследователей (Д.М. Гзгян, С.В. Шустова, Н.В. Хорошева, Л.И. Старкова, С.И. Суровцева И.В. Архипова) [1; 2; 3; 5; 8; 9; 10].
В фокусе исследовательского внимания таксисные предлоги польского языка в аспекте реализации их функционального потенциала при актуализации семантики примарного и секундарного таксиса одновременности или разновременности. Реализуя свой функциональный потенциал они выступают в качестве экспликаторов того или иного варианта таксисной категориальной ситуации одновременности и разновременности.
В польском языке обследованные нами предлоги w, w czasie, podczas, w toku, przed, dla, w celu, celem, z powodu, ze względu, dzięki, z uwagi na, w związku, wskutek, w skutku, skutkiem, na skutek, w wyniku, w efekcie, w rezultacie, mimo, pomimo, wbrew, w razie, w wypadku, w przypadku являются монотаксисными (за исключением политаксисного предлога do).
Польские предлоги w, w czasie, w ciagu, podczas, w toku, przed, po употребляются в темпоральном значении и являются монотаксисными (см. о семантике предлогов [7, с. 172-182, 6, с. 182-192, 4, с. 108, 226-227, 493-559]). Данные предлоги актуализируют различные примарно-таксисные категориальные ситуации одновременности и разновременности (предшествования/ следования).
Монотаксисные предлоги w (в) и w czasie (во время, в течение) употребляются в темпоральном значении, маркируя примарно-таксисную семантику одновременности [6, с. 187, 11, с. 677], например: To wtedy w poszukiwanie swego pierwszego miliona wyprawili się za granicę … (НКПЯ); W czasie słuchania uczą się brzmienia muzyki, odróżniania stylów muzycznych i wprowadzają się w temat historii muzyki (там же); Byliśmy potrzebni tylko w czasie poszukiwania i rozmów ze sponsorem (там же); Apetyt rósł jednak szybko w czasie jedzenia … (там же); Policjanci w czasie przeszukania terenu odnaleźli telewizory, magnetowidy, zestawy kina domowego, kamery oraz wieże radiowe marki JVC i Samsung (там же); Wszystkim potrącone zostanie po 100 zł w przypadku dwukrotnej nieobecności w czasie sprawdzania listy obecności, co może zrobić przewodniczący rady lub zastępca (там же).
Монотаксисный предлог podczas (во время, в течение) также употребляется в темпоральном значении [4, с. 108; 11, с. 416] и эксплицируют примарно-таксисную семантику одновременности, например: Uczestniczki spotkań uczą się zachowań podczas poszukiwania pracy (НКПЯ); W mieszkaniu jednego z nich, podczas przeszukania znaleziono kolejne 400 tabletek tego środka odurzającego (там же); Jeden z pracowników podczas sprawdzania zakładowego silosu został przysypany jego zawartością (там же).
Монотаксисный предлог w toku (во время, в течение) также употребляется в темпоральном значении, маркируя примарно-таксисную семантику одновременности, например: Decyzja taka, mająca charakter uznaniowy, jest wydawana w oparciu o ocenę podnoszonych przez podatnika argumentów oraz zebranego w toku postępowania materiału dowodowego (НКПЯ); Później w toku postępowania okazało się, że był to Słowak porwany w Czechach i tutaj zastrzelony (LC); Sprawa sfałszowania numerów nadwozia, nabycia samochodów jak też części jest obecnie wyjaśniana w toku dochodzenia … (НКПЯ); … przyjmujemy je w toku sprawdzania teorii, traktując je jako odpowiedzi na pytania stawiane przez teorię (там же); Kontakty z obcym wywiadem, przynależność do PZPR lub związki z SB same w sobie nie przesądzają o braku zgody na dostęp do tajemnicy; w toku sprawdzania będzie to ocenione (там же); W miejscu zamieszkania podejrzanego w toku przeszukania w zabudowaniach gospodarstwa znaleziono nadwozie … (там же).
Предлог po (после) употребляется в темпоральном значении [6, с. 184; 11, с. 408]. Данный предлог в силу своей темпоральной семантики маркирует примарно-таксисные категориальные ситуации разновременности, в частности, следования, например: Kierownictwu Poczty Polskiej zasugerowali to specjaliści z firmy doradczej A.T. Kearney po zbadaniu aktualnej sytuacji instytucji (НКПЯ); To przypuszczenia policji po zbadaniu sprawy na miejscu (LC); Zainteresowałam się hinduską muzyką po przesłuchaniu płyty zawierającej właśnie takie utwory (НКПЯ); W 2004 roku WAM przekazała aktem darowizny działkę Gminie Legionowo, ale po zmianie właściciela nadal nic się nie działo (там же); Ale prokuratura umorzyła śledztwo po przesłuchaniu świadków i sporządzeniu opinii przez biegłego … (там же); Mikicińskiego sprowadzono podstępem do upatrzonego lokalu, obezwładniono, uśpiono zastrzykiem i po przewiezieniu na lotnisko wojskowe odtransportowano samolotem angielskim do Palestyny (там же); Stało się to zaraz po ogłoszeniu fuzji dwóch gigantów (LC); Moja córka po słuchaniu Kaczyńskiego wpadła w psychoze i pytała się, czy mogą nas zaatakować atomem (НКПЯ).
Предлог przed (перед, раньше, до) употребляется в темпоральном значении [6, с. 184; 4, с. 226-227; 11, с. 473]. Данный предлог маркирует примарно-таксисную семантику предшествования, например: Przyjechali jednak na kwadrans przed rozpoczęciem spotkania (НКПЯ); Dlatego są podstawowym elementem diety wielu sportowców tuż przed przystąpieniem do rozgrywek (там же); Taka informacja trafiła jeszcze przed rozpoczęciem prac do mieszkańców (там же); Rozmawialiśmy z reżyserką wczoraj, na kilka godzin przed ogłoszeniem wyników oscarowej rozgrywki (там же); To było dawno … na rok przed ogłoszeniem wojny (там же).
Гетерогенно-таксисные предлоги обстоятельственной семантики (финальной, каузальной, консекутивной, концессивной, кондициональной) do, dla, w celu, celem, z powodu, ze względu, dzieki, z uwagi na, w związku, wskutek, w skutku, skutkiem, na skutek, w wyniku, w efekcie, w rezultacie, mimo, pomimo, wbrew, w razie, w wypadku, w przypadku употребляются в финальном, каузальном, консекутивном, концессивном и каузальном значениях (см. о семантике предлогов [6, с. 172-182; 7, с. 182-185, 188-192]). Они являются монотаксисными (за исключением предлога do) и маркируют одну разновидность секундарно-таксисных категориальных ситуаций одновременности: финально-таксисных, каузально-таксисные, консекутивно-таксисные, концессивно-таксисные или кондиционально-таксисные.
Предлог do является политаксисным и употребляется в темпоральном и в финальном значениях. Он маркирует семантику примарного и финального таксиса одновременности.
При употреблении в финальном значении предлог do выражает «конкретную или постоянную цель (выполнение действия)» или так называемое «объективное предназначение» [6, с. 189]. Данный предлог эксплицирует финально-таксисные категориальные ситуации одновременности, например: Do przejścia do kolejnej rundy brakuje więc już wielkopolanom tylko postawienia kropki nad «i» (НКПЯ); Ab-Ram wyszedł na dziedziniec niezdolny do brania udziału w radosnym chórze (там же); Pies siedział spokojnie, przewodnik obszedł i obstukał samochód, dał znak do przeszukania i w tym momencie Drachma zaczęła swoją powinność, żeby po chwili pojawić się z kartonem papierosów (там же); Audiobook ten to książka i do słuchania, i do czytania (там же).
При употреблении в темпоральном значении предлог do маркирует примарно-таксисную семантику предшествования, например: Do przejścia na emeryturę był członkiem zarządu i prezesem Gminnej Spółdzielni «Samopomoc» w Rybniku (НКПЯ).
Монотаксисные предлоги dla (для), w celu, celem (с целью/в целях) употребляются в финальном значении [11, с. 677] и маркируют семантику финального таксиса одновременности.
Монотаксисный предлог dla употребляется в финальном значении, характеризуясь при этом «общим значением цели как мотива действия» [6, с. 189], например: A po za tym każdy wie że te stopy po prostu spadają więc jest dobra okazja dla brania kredytów (НКПЯ); Zresztą zostawił tam nawet patrol dla przeszukania otoczenia (там же); «Powyższe oświadczenie składam świadomie dla ogłoszenia go w pismach» (там же); Instytucjom kościelnym natomiast odmówiono kilku autobusów dla przewiezienia gości z Gniezna do Poznania (там же); Dla celów cywilnych ostatnio wykorzystano je w 1995 roku, dla przewiezienia na Babie Doły widzów pokazów lotniczych (там же).
Предлоги w celu, celem (с целью/в целях) также употребляются в значении цели [11, с. 677] и маркируют семантику финального таксиса одновременности, например: Niemniej policjanci udali się do domu burmistrza, celem wyjaśnienia okoliczności (НКПЯ); Podczas powstania listopadowego (1830-1831) został wysłany ze swoją armią do Wielkiego Księstwa Poznańskiego w celu oczekiwania na dalszy rozwój wydarzeń w Królestwie Kongresowym (там же); Odbyło się ono w ramach programu wychowawczego szkoły w celu poszukiwania nowych rozwiązań dotyczących przeciwdziałaniu złu, agresji oraz patologii (там же).
Монотаксисные предлоги z powodu, ze względu, dzięki, z uwagi na, w związku (из-за чего-либо, в виду чего либо, по причине) употребляются в каузальном значении [11, с. 456, 673, 737, 807] и маркируют семантику каузального таксиса одновременности, например: Zdaniem ojca, chłopiec wiele wycierpiał z powodu badania, którego rezultaty nigdy nie zostały ustalone (НКПЯ); Natomiast ze względu na zagrozenie ze strony niedzwiedzi szlaki sa zamkniete wieczorem i wczesnie rano … (там же); Pracownicy wydziału przyjmują ponad 30 wniosków od kierowców o wydanie nowych numerów rejestracyjnych z powodu zniszczenia, zagubienia bądź kradzieży … (там же); … ze dzieki zapewnieniom jej bossa nikt tresci mych POWIERZONYCH mu zdjęć nie pozna (там же); Z uwagi na duże zainteresowanie, przygotowanych zostało siedem nowych grup (там же).
Монотаксисные предлоги mimo/pomimo (несмотря на) и wbrew (вопреки) употребляются в концессивном значении [11, с. 437, 681] и маркируют семантику концессивного таксиса одновременности, например: … wbrew oczekiwaniom filmowców, stało się to jak najszybciejne (НКПЯ); Mimo tysięcy filozoficznych traktatów o duchowej i rozumnej wielkości człowieka oraz wbrew zapewnieniom, że wciąż jest on stworzony na obraz i podobieństwo Boga, potrzeba niszczenia tego, co dobre i piękne, nadal pozostaje głównym motywem ludzkich działań (там же); … mimo niepowodzenia w Baku i podpisanego kontraktu z PZPS, na brak ofert pracy nie narzeka trener Polek, Andrzej Niemczyk (там же); … mimo oczekiwania ta chwila jawiła się jako zapierająca dech niespodzianka (там же); Pomimo wycofania się rządu węgierskiego z tego podatku wartość obrotów pozostawała niska … (там же); … mimo zapewnienia, iż losowanie dokończone zostanie poza wizją «w obecności komisji gier i zakładów» – zaczęli węszyć podstęp (там же); Niemal każdego dnia, i to mimo zapewnień pani Agnieszki, że się leczy z alkoholizmu, Iza została skierowana do domu dziecka «Zakątek» (там же).
Монотаксисные предлоги w razie, w wypadku, w przypadku (в случае) употребляются в кондициональном значении [11, с. 502, 516, 720] и эксплицируют семантику кондиционального таксиса одновременности, например: Odpowiedzialność deweloperów w razie wycofania się z umowy jest natomiast bardzo ograniczona, a czasem nawet zerowa (НКПЯ); Także w przypadku niepowodzenia są na nią szanse, ale losy inwestycji będą zależeć od nieprzewidywalnego ministra sportu (там же); Wątpliwości wzbudziła jedynie zgoda na umieszczenie w umowie z Deutsche Bankiem zapisu o karze umownej w wysokości 30 mln dolarów w wypadku wycofania się PZU (там же).
Монотаксисные предлоги wskutek, skutkiem, na skutek, w wyniku, w efekcie, w rezultacie (вследствие чего-либо, в результате чего-либо) употребляются в консекутивном значении [11, с. 523, 573, 700, 719] и эксплицируют семантику консекутивного таксиса одновременности, например: Rekonstrukcje te są cyklicznie wymieniane na nowe w związku z potrzebą ich aktualizacji w wyniku dokonania nowych ustaleń naukowych (НКПЯ); W 2001 r. wyniosło niespełna 6 mld USD, głównie wskutek zahamowania importu, spowodowanego spowolnieniem wzrostu gospodarczego Polski (там же); … barwy powstają na wskutek odbicia się promieni światła od powierzchni przeszkody (там же); Oba fundusze grożą niewypłacalnością za około 20-30 lat wskutek starzenia się amerykańskiego społeczeństwa (там же); Do tragedii doszło na skutek zderzenia z rowerzystką (там же); W miarę upływu lat żona powoli wyzwalała się spod władzy teściowej, lecz równocześnie, normalnym skutkiem starzenia się, traciła w oczach małżonka dawny powab (там же); Upadł w rezultacie wycofania się (20 kwietnia 1926) PPS z koalicji …( там же); Według kapitana Urzędu Morskiego w Elblągu, Wojciecha Żurawskiego, istniała możliwość dalszego osuwania się szosy i w efekcie przerwania połączenia linii komunikacyjnej (там же).
Итак, польские монотаксисные предлоги w, w czasie, podczas, w toku, przed, po употребляются в темпоральном значении и маркируют примарно-таксисные категориальные ситуации одновременности и разновременности (предшествования/следования).
Монотаксисные предлоги dla, w celu, celem, z powodu, ze względu, dzięki, z uwagi na, w związku , wskutek, w skutku, skutkiem, na skutek, w wyniku, w efekcie, w rezultacie, mimo, pomimo, wbrew, w razie, w wypadku, w przypadku употребляются в финальном, каузальном, консекутивном, концессивном и каузальном значениях, эксплицируя секундарно-таксисную семантику одновременности (в частности, финально-таксисную, каузально-таксисную, консекутивно-таксисную, концессивно-таксисную и каузально-таксисную). Политаксисный предлог do употребляется в темпоральном и финальном значениях, маркируя примарно-таксисные категориальные ситуации предшествования и финально-таксисные категориальные ситуации одновременности.
Список литературы
1. Архипова И.В. Таксисообразующий потенциал полисемичных предлогов// Гуманитарный научный вестник. 2020. №4. С. 84-89.
2. Архипова И.В. Монотаксисные предлоги в секундарно-таксисной среде одновременности (на материале разноструктурных языков)// Международный журнал гуманитарных и естественных наук. 2020. №11-2(5). С. 62-64.
3. Архипова И.В. Политаксисные предложные коннекторы в разноструктурных языках// Евразийский гуманитарный журнал. 2020. №3. С. 29-36.
4. Василевская Д. Польский язык = Jezyk polski: учебник/ Д. Василевская, С. Кароляк. Москва: АСТ; Санкт-Петербург: Лань, 2001. 576 с.
5. Гзгян Д. М. Функция предлога в составе семантической структуры высказывания: автореф. дис. ... канд. филол. наук. Москва, 1989. 15 с.
6. Киклевич А.К. Польский язык: практический курс/ А. К. Киклевич, А. А. Кожинова. Минск: ТетраСистемс, 2000. 320 с.
7. Киклевич А. К. Польский язык/ А. К. Киклевич, А. А. Кожинова. Минск: Тетралит, 2018. 368 с. URL: http://www.iprbookshop.ru/ 88875.html (дата обращения: 05.05.2021).
8. Старкова Л.И. Проблема становления функционально-семантических свойств предлога// Вестник Нижневартовского государственного гуманитарного университета. 2011. №4. С. 77-82.
9. Суровцева С.И. Предлог в оформлении темпоральных отношений// Lingua mobilis. 2012. № 4 (37). C. 73-75.
10. Шустова С.В., Хорошева Н.В. Функциональный потенциал предлогов и их классификационные основания// Научный результат. Вопросы теоретической и прикладной лингвистики. 2020. Т.6. №3.С. 48-57
11. ПРС – Стыпула Р. Польско-русский словарь. Около 35 000 слов/ Р. Стыпула, Г. В.Ковалева. Москва: Рус. яз.; Варшава: Ведза повшехна, 1975. 840 с.
12. LC – Лаборатория корпусной лингвистики Лейпцигского университета. URL: http://www.wortschatz.uni-leipzig.de (дата обращения: 14.05. 2021).
13. НКПЯ – Национальный корпус польского языка. URL: http://nkjp.pl/poliqarp (дата обращения: 14.05.2021).